<ul><li style="text-align:justify;">در جلسه پانزدهم از درس فقه عدالت، استاد علم الهدی درباره شرط پذیرش اخبار در مقام افتا صحبت کردند. ایشان به استظهارات آیت‌الله سیستانی اشاره کردند که اخبار موافقت با کتاب در حقیقت، توصیه به عرضه اخبار بر اهداف کلان شریعت و مقاصد اصلی دین دارند.</li><li style="text-align:justify;">&nbsp;استاد توضیح دادند که مطابق با نظر آیت‌الله سیستانی، شرط موافقت حدیث با قرآن به معنای موافقت با اهداف کلان شریعت است، نه فقط مطابقت ظاهری با آیات قرآن. همچنین، استاد به روایاتی از کتاب "وسائل الشیعه" اشاره کردند که در آنها ملاک حجیت خبر، موافقت با قرآن و شرط عدم حجیت، عدم موافقت ذکر شده است. البته در این روایات، به عدم موافقت اشاره شده، اما مخالف بودن صریحاً ذکر نشده است.</li><li style="text-align:justify;">ایشان تأکید کردند که در تفسیر این روایات نباید به ظاهر بدوی آنها بسنده کرد و به تفاوت‌های ظریف میان ظاهر و باطن این احادیث پرداختند. همچنین، به برخی اشکالاتی که بر استدلال‌های آیت‌الله سیستانی وارد شده است اشاره کردند و در نهایت نتیجه‌گیری کردند که تفسیر آیت‌الله سیستانی قوت خاصی دارد که می‌تواند پاسخگوی اشکالات و پیچیدگی‌های موجود در ظاهر این احادیث باشد.</li></ul>

large_عدالت علم الهدی.png

medium_عدالت علم الهدی.png

small_عدالت علم الهدی.png

thumbnail_عدالت علم الهدی.png

عدالت علم الهدی.png

المدخل العام

فقه-حکمرانی

قاعده عدالت

قاعده عدالت 15

طلبه سطح 3 مدرسه تخصصی فقه امام کاظم علیه السلام تحت اشراف آیت الله مکارم شیرازی، عضو مرکز امور نخبگان حوزه علمیه قم، مدرس، نویسنده کتب و مقالات متعدد، همکاری در امور پژوهشی پژوهشگاه های حوزوی و دفتر فقه معاصر تحت نظر استاد حسین اثنی عشری

<ul><li style="text-align:justify;">در این درس، آیت‌الله علم‌الهدی در مورد دیدگاه‌های آیت‌الله سیستانی درباره حجیت اخبار آحاد و رویکرد ایشان به ارزیابی محتوایی احادیث نکاتی را مطرح نموده اند.</li><li style="text-align:justify;">آیت‌الله سیستانی معتقد است که علاوه بر بررسی سندی احادیث، باید محتوای آنها را نیز بررسی کرد. ایشان تأکید دارند که احادیث باید با اهداف و روح کلی شریعت اسلام همخوانی داشته باشند. در غیر این صورت، اعتبار آن‌ها زیر سوال می‌رود. و اهداف اصلی شریعت از نظر ایشان شامل عدل، قسط، کرامت انسانی و رفع حرج است.</li><li style="text-align:justify;">در بیان تفاوت این دیدگاه با اصولیان گذشته، ایشان این دیدگاه را به شیخ مفید (از اولین اصولیان امامیه) نسبت می‌دهد و بیان می‌کند که شیخ مفید نیز معتقد بوده که خبر واحد باید با قرائنی که وثوق به صحت خبر را ایجاد می‌کند، همراه باشد. محقق سیستانی از کلمات شیخ مفید اینگونه استنباط می‌کند که صرفا احادیثی که با روح شریعت همخوانی دارند، معتبر هستند.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">در فقه اسلامی، «مذاق شارع» یا روح شریعت، به عنوان یک معیار برای ارزیابی احادیث استفاده می‌شود. آیت‌الله سیستانی این معیار را در بررسی احادیث به کار می‌برد. این مفهوم نزدیک به "مقاصد شریعت" است که در فقه اهل سنت رایج است، اما آیت‌الله سیستانی از اصطلاح "روح شریعت" استفاده می‌کند تا حساسیت‌ها را نسبت به این دیدگاه کاهش دهد.</li><li style="text-align:justify;">محقق سیستانی در تلاش است تا نشان دهد که این دیدگاه، نوآوری ایشان نیست و ریشه در دیدگاه‌های فقیهان گذشته، به ویژه شیخ مفید، دارد. استدلال ایشان این است که احادیثی که توصیه به بررسی احادیث بر مبنای موافقت با قرآن دارند، در واقع توصیه به ارزیابی احادیث بر اساس روح شریعت است.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">لازم به ذکر است که بحث از حجیت اخبار آحاد و اعتبارسنجی آن‌ها یکی از مسائل مهم در علم اصول است که در ادامه می‌تواند تأثیر زیادی بر استنباط احکام شرعی داشته باشد. &nbsp;و بررسی این دیدگاه نیز می‌تواند به فهم بهتر مبانی فقهی آیت‌الله سیستانی و دیگر اصولیان کمک کند.</li></ul>

قاعده عدالت 14

<ul><li style="text-align:justify;">در این درس، استاد علم الهدی به بررسی کارکرد قاعده عدالت در استنباط احکام شریعت پرداخته و با تأکید بر این نکته که عدالت به‌عنوان یک قاعده فقهی می‌تواند در مواردی که نصوص و ادله موجود کافی نیستند، به‌عنوان راهنمایی برای فقیه به‌کار رود؛ بیان کرده اند که از دیدگاه فقهی، عقل نظری تنها در محدوده خاصی می‌تواند به کار آید و عقل عملی نیز حسن عدالت را تضمین نمی‌کند که شریعت مبتنی بر عدالت باشد. بنابراین، عدالت ذاتی باری‌تعالی ایجاب می‌کند که در نهایت خداوند عادلانه با بندگان رفتار کند، حتی اگر در برخی از مقاطع دنیا تفاوت‌هایی وجود داشته باشد که ظاهراً ناعادلانه به نظر برسند.</li><li style="text-align:justify;">همچنین استاد تأکید می‌کند که در شریعت، تبعیض‌هایی ممکن است وجود داشته باشد، اما این تبعیض‌ها با عدالت الهی در تضاد نیستند و می‌توانند در آخرت یا در شرایط دیگری جبران شوند. و با اشاره به احکام اجتماعی و معاملی، تأکید می‌کنند که این احکام اغلب بر اساس ملاکات موجود در متعلق خود استوارند، و این استواری می‌تواند بر اساس عقل و نصوص قرآنی تأیید شود.</li><li style="text-align:justify;">در نهایت، استاد به این نکته اشاره می‌کنند که اگر عدالت بر اساس دلیل عقلی استوار باشد، نمی‌تواند تخصیص‌پذیر باشد، به این معنا که هیچ حکمی در شریعت نباید با عدالت در تضاد باشد، حتی اگر ادله نقلی قطعی در تأیید آن وجود داشته باشد. چرا که در این حالت، تعارض بین دلیل عقلی و نقلی به ترجیح دلیل عقلی منجر خواهد شد. در نتیجه، قاعده عدالت می‌تواند به عنوان یک اصل کلی در استنباط احکام شریعت مورد استفاده قرار گیرد، مگر اینکه دلیل قوی‌تری خلاف آن را اثبات کرده و به نوعی عدم شمول قاعده عدالت نسبت به مورد بحث را در پی داشته باشد.</li></ul>

قاعده عدالت 13

<ul><li style="text-align:justify;">موضوع این جلسه درباره انواع و اقسام عدل است.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">در کلام استاد، عدل به دو نوع الهی و بشری تقسیم می‌شود. عدل الهی نیز به عدل تکوینی و تشریعی تقسیم می‌گردد. عدل تکوینی به معنای رفتار عادلانه خداوند در آفرینش و در نهایت در آخرت است. عدل تشریعی نیز به این معناست که تمام احکام الهی بر اساس عدالت تشریع شده‌اند.</li><li style="text-align:justify;">استاد علم الهدی به این نکته اشاره می‌کنند که استناد به آیات قرآن و احادیث برای اثبات قاعده عدالت باید به آیات و روایاتی باشد که ناظر به عدل الهی تشریعی است، نه عدل تکوینی. ایشان تأکید می‌کنند که استدلال‌هایی که از نصوص و احادیث استفاده می‌شود، باید دقیق و معتبر باشند، و از قیاس و استنباط‌های نامطمئن پرهیز شود.</li><li style="text-align:justify;">در نهایت، ایشان به بررسی امکان استناد به عقل در موضوع عدل پرداخته و تأکید می‌کنند که هرچند عقل می‌تواند به عدل الهی در حوزه تکوین اشاره کند، اما اثبات اینکه شریعت الهی کاملاً بر مبنای عدالت باشد، از طریق عقل ممکن نیست.</li></ul>

قاعده عدالت 12

<ul><li style="text-align:justify;">استاد علم الهدی در این جلسه به بررسی مفهوم قاعده عدالت و ادله مرتبط با آن می‌پردازد.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">ایشان ابتدا اشاره می‌کنند که قاعده عدالت می‌تواند در سطوح مختلفی مورد بررسی قرار گیرد، از جمله در شبهه موضوعیه و شبهه حکمیه.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">ایشان توضیح می‌دهند که برای فهم دقیق قاعده عدالت باید به ادله نقلی و عقلی مراجعه کرد. ادله نقلی شامل آیات قرآن، احادیث و اجماع است و ادله عقلی نیز به حکم عقل نظری و عملی باز می‌گردد.</li><li style="text-align:justify;">همچنین به تفاوت میان عدالت الهی در مقام تشریع و عدالت در مقام تکوین اشاره می‌کند و بیان می‌کند که شریعت الهی بر اساس عدالت تشریع شده است. به نظر استاد هدف غایی شریعت برپایی عدالت در جامعه است و این عدالت باید در همین دنیا تحقق یابد.</li><li style="text-align:justify;">در پایان، استاد به برخی از آیات قرآنی اشاره می‌کند که نشان‌دهنده عدالت تشریعی هستند و بیان می‌کند که این آیات دلالت بر آن دارند که روح حاکم بر شریعت، عدالت است.</li></ul>

قاعده عدالت 11

<ul><li style="text-align:justify;">استاد علم‌الهدی در این جلسه به بررسی قاعده عدالت در احکام شرعی پرداخته و تاکید می‌کند که قاعده عدالت می‌تواند به دو صورت در استنباط احکام مورد استفاده قرار گیرد: یکی در اثبات یا نفی کلیت احکام و دیگری در اعتبارسنجی اخبار و دلالت‌های آنها.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">ایشان ابتدا توضیح می‌دهند که قاعده عدالت در شبهات حکمیه چگونه می‌تواند به اثبات یا نفی یک حکم کمک کند. سپس به بررسی این موضوع می‌پردازند که آیا این قاعده می‌تواند به عنوان یک معیار در اعتبارسنجی اخبار آحاد و همچنین در تعارض ادله مورد استفاده قرار گیرد یا خیر؟&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">همچنین ایشان به تفصیل توضیح می‌دهند که اگر فقیه حکمی را منافی با عدالت بیابد، می‌تواند آن را نفی کرده و برعکس، احکام ملایم با عدالت را اثبات کند. همچنین نمونه‌هایی از قضاوت‌ها و فتواهایی که بر اساس قاعده عدالت صادر شده‌اند، ارائه داده و به چالش‌های مرتبط با قاعده عدالت در مواردی که با احکام قطعی عقل در تضاد هستند، اشاره می‌کند.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">در پایان، استاد علم‌الهدی تأکید می‌کند که هدف از استفاده از قاعده عدالت، کشف و استنباط درست احکام الهی است و نه ایجاد شریعت‌های جدید توسط انسان‌ها.</li></ul>

قاعده عدالت 10

<ul><li style="text-align:justify;">در این جلسه، استاد علم‌الهدی به بررسی قاعده عدالت و کارکرد آن در فقه پرداختند. ایشان به تحلیل جریان این قاعده در شبهات موضوعی و حکمی پرداخته و پرسش‌هایی را مطرح کرد که محصلان باید در مورد آنها تأمل کنند. استاد بیان کرد که قاعده عدالت در برخی موارد مختص شبهات موضوعی است و در مواردی دیگر، هم در شبهات حکمی و هم در شبهات موضوعی قابل اجرا است.</li><li style="text-align:justify;">همچنین، استاد به مثال‌هایی از جریان قاعده عدالت در شبهات موضوعی اشاره کرد، مانند اجازه ازدواج دختر باکره بدون اذن پدر در صورتی که این اذن موجب ظلم شود، یا خروج زن از منزل بدون اجازه شوهر در شرایطی که این منع ظلم تلقی شود. ایشان نکاتی در رابطه با اینکه تشخیص مصداق ظلم یا عدل در این موارد می تواند به عهده مکلف باشد، نیز بیان کرده و در این خصوص مطالبی را مطرح فرمودند.</li><li style="text-align:justify;">در بخش دیگر، استاد به تحلیل جریان قاعده عدالت در شبهات حکمیه پرداخت و توضیح دادند که فقیه باید احکام را بر پایه عدالت بررسی کرده و در صورت وجود ظلم، آن حکم را در شریعت نادیده بگیرد. در نهایت، استاد تأکید کرد که قاعده عدالت به عنوان یک قید ثبوتی در فقه مطرح است و باید در همه احکام رعایت شود.</li></ul>

قاعده عدالت 9

<ul><li style="text-align:justify;">موضوع بحث این جلسه درباره مفهوم عدالت است؛ معنای عدالت در طول تاریخ تغییر نکرده است. مردم همواره همان مفهومی از عدالت را درک می‌کردند که امروزه نیز می‌فهمند. مفهوم ظلم نیز مشابه است و نمی‌توان آن را از معنای عرفی جدا کرد.</li><li style="text-align:justify;">استاد علم الهدی تأکید دارند که اختلافات در تفسیر عدالت و ظلم ناشی از ناتوانی در تعریف دقیق مفاهیم بدیهی است. همچنین بیان داشتند که مفاهیم عدل و ظلم برای همه انسان‌ها قابل درک است و تفاوت‌ها بیشتر در تعیین مصادیق این مفاهیم مشاهده می‌شود. همچنین، اشاره کرده اند به اینکه گاهی تأثیرات ذهنی و ایدئولوژیک در تعیین این مصادیق می‌تواند مشکل‌ساز باشد. به‌عنوان مثال، استاد به خاطره‌ای از مرحوم آیت‌الله شاهرودی اشاره می‌کند که نشان می‌دهد تغییرات در تجربه اجرایی ممکن است درک افراد از عدالت و ظلم را تغییر دهد.</li><li style="text-align:justify;">در نهایت، استاد تأکید می‌کند که برای تطبیق قاعده عدالت و نفی ظلم، ابتدا باید مصادیق قطعی آن‌ها را شناسایی کرد و شبهات مفهومی و مصداقی به درستی تشخیص داد، تا بتوان در آن موارد به درستی عمل کرد.</li></ul>

قاعده عدالت 8

<ul><li style="text-align:justify;">استاد علم الهدی در این جلسه به موضوع قاعده عدالت و اهمیت آن در تاریخ بشریت و آموزه‌های اسلامی پرداخته‌اند. ایشان تأکید می‌کنند که عدالت همواره به عنوان یک آرمان اساسی در جوامع انسانی مورد توجه بوده و در طول تاریخ تلاش‌ها و جنبش‌های متعددی برای تحقق آن شکل گرفته است. ایشان به سیره عقلا در عدالت‌خواهی و همچنین به اهمیت عدالت در فرهنگ انتظار شیعیان اشاره کرده و توضیح می‌دهند که عدالت به معنای معمول و عرفی خود، باید توسط عرف تشخیص داده شود و شریعت نمی‌تواند معنای متفاوتی برای آن تعریف کند.</li><li style="text-align:justify;">استاد علم الهدی همچنین به موضوعی در ارتباط با تفسیر آیات قرآن و چگونگی ترکیب برخی از آیات پرداخته و به چالش‌هایی که ممکن است در تفسیر سیاق آیات وجود داشته باشد، اشاره می‌کنند.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">در ادامه، ایشان به انواع عدالت از جمله عدالت تکوینی، اخلاقی، و تشریعی پرداخته و بیان می‌کنند که عدالت تشریعی، که همخوانی احکام شریعت با حقوق افراد را مطرح می‌کند، مورد بحث اصلی است. ایشان نیز به اهمیت تعریف دقیق عدالت در شریعت اشاره کرده و به نقد دیدگاه‌هایی می‌پردازند که عدالت را به عنوان یک حقیقت شرعی و نه لغوی مطرح می‌کنند.</li><li style="text-align:justify;">در نهایت، استاد بر این نکته تأکید می‌کنند که مفاهیم و الفاظ، از جمله عدالت، ممکن است در برخی موارد دچار ابهام و اختلاف نظر باشند و این امر می‌تواند بر اساس تفاوت‌های عرف و شرایط اجتماعی تغییر کند.</li></ul>

قاعده عدالت 7

<ul><li style="text-align:justify;">استاد علم الهدی در این جلسه به موضوع قاعده عدالت پرداخت و به بررسی ادله‌ی این قاعده از دیدگاه کتاب، سنت، اجماع و سیره عقلا اشاره نموده اند.</li><li style="text-align:justify;">استاد توضیح دادند که عدالت از مفاهیم لغوی و عرفی است و نه یک حقیقت شرعی جدید که توسط شریعت تعریف شده باشد. همچنین تأکید کردند که عدالت باید به معنای عرفی و لغوی خود تفسیر شود، زیرا اگر هر نظام حقوقی بخواهد عدالت را بر اساس خود تعریف کند، این مفهوم بی‌معنی خواهد شد و دیگر نمی‌تواند معیاری برای سنجش قوانین باشد.</li><li style="text-align:justify;">در ادامه نیز ایشان به بررسی نظرات مرحوم شهید صدر در مورد عدالت اجتماعی پرداختند و تاکید کردند که عدالت یک حقیقت شرعی نیست، بلکه اسلام در نحوه‌ی اجرای عدالت راهکارهای خاص خود را ارائه کرده است. ایشان بیان داشتند که عدالت از مفاهیم پایه‌ای و عمومی است و نباید تفسیر آن به شریعت واگذار شود، بلکه اسلام تنها راهکارهای اجرای آن را ارائه می‌دهد.</li></ul>