<ul><li style="text-align:justify;">موضوع این جلسه درباره انواع و اقسام عدل است.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">در کلام استاد، عدل به دو نوع الهی و بشری تقسیم می‌شود. عدل الهی نیز به عدل تکوینی و تشریعی تقسیم می‌گردد. عدل تکوینی به معنای رفتار عادلانه خداوند در آفرینش و در نهایت در آخرت است. عدل تشریعی نیز به این معناست که تمام احکام الهی بر اساس عدالت تشریع شده‌اند.</li><li style="text-align:justify;">استاد علم الهدی به این نکته اشاره می‌کنند که استناد به آیات قرآن و احادیث برای اثبات قاعده عدالت باید به آیات و روایاتی باشد که ناظر به عدل الهی تشریعی است، نه عدل تکوینی. ایشان تأکید می‌کنند که استدلال‌هایی که از نصوص و احادیث استفاده می‌شود، باید دقیق و معتبر باشند، و از قیاس و استنباط‌های نامطمئن پرهیز شود.</li><li style="text-align:justify;">در نهایت، ایشان به بررسی امکان استناد به عقل در موضوع عدل پرداخته و تأکید می‌کنند که هرچند عقل می‌تواند به عدل الهی در حوزه تکوین اشاره کند، اما اثبات اینکه شریعت الهی کاملاً بر مبنای عدالت باشد، از طریق عقل ممکن نیست.</li></ul>

large_عدالت علم الهدی.png

medium_عدالت علم الهدی.png

small_عدالت علم الهدی.png

thumbnail_عدالت علم الهدی.png

عدالت علم الهدی.png

المدخل العام

فقه-حکمرانی

قاعده عدالت

قاعده عدالت 12

طلبه سطح 3 مدرسه تخصصی فقه امام کاظم علیه السلام تحت اشراف آیت الله مکارم شیرازی، عضو مرکز امور نخبگان حوزه علمیه قم، مدرس، نویسنده کتب و مقالات متعدد، همکاری در امور پژوهشی پژوهشگاه های حوزوی و دفتر فقه معاصر تحت نظر استاد حسین اثنی عشری

<ul><li style="text-align:justify;">استاد علم الهدی در این جلسه به بررسی مفهوم قاعده عدالت و ادله مرتبط با آن می‌پردازد.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">ایشان ابتدا اشاره می‌کنند که قاعده عدالت می‌تواند در سطوح مختلفی مورد بررسی قرار گیرد، از جمله در شبهه موضوعیه و شبهه حکمیه.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">ایشان توضیح می‌دهند که برای فهم دقیق قاعده عدالت باید به ادله نقلی و عقلی مراجعه کرد. ادله نقلی شامل آیات قرآن، احادیث و اجماع است و ادله عقلی نیز به حکم عقل نظری و عملی باز می‌گردد.</li><li style="text-align:justify;">همچنین به تفاوت میان عدالت الهی در مقام تشریع و عدالت در مقام تکوین اشاره می‌کند و بیان می‌کند که شریعت الهی بر اساس عدالت تشریع شده است. به نظر استاد هدف غایی شریعت برپایی عدالت در جامعه است و این عدالت باید در همین دنیا تحقق یابد.</li><li style="text-align:justify;">در پایان، استاد به برخی از آیات قرآنی اشاره می‌کند که نشان‌دهنده عدالت تشریعی هستند و بیان می‌کند که این آیات دلالت بر آن دارند که روح حاکم بر شریعت، عدالت است.</li></ul>

قاعده عدالت 11

<ul><li style="text-align:justify;">استاد علم‌الهدی در این جلسه به بررسی قاعده عدالت در احکام شرعی پرداخته و تاکید می‌کند که قاعده عدالت می‌تواند به دو صورت در استنباط احکام مورد استفاده قرار گیرد: یکی در اثبات یا نفی کلیت احکام و دیگری در اعتبارسنجی اخبار و دلالت‌های آنها.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">ایشان ابتدا توضیح می‌دهند که قاعده عدالت در شبهات حکمیه چگونه می‌تواند به اثبات یا نفی یک حکم کمک کند. سپس به بررسی این موضوع می‌پردازند که آیا این قاعده می‌تواند به عنوان یک معیار در اعتبارسنجی اخبار آحاد و همچنین در تعارض ادله مورد استفاده قرار گیرد یا خیر؟&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">همچنین ایشان به تفصیل توضیح می‌دهند که اگر فقیه حکمی را منافی با عدالت بیابد، می‌تواند آن را نفی کرده و برعکس، احکام ملایم با عدالت را اثبات کند. همچنین نمونه‌هایی از قضاوت‌ها و فتواهایی که بر اساس قاعده عدالت صادر شده‌اند، ارائه داده و به چالش‌های مرتبط با قاعده عدالت در مواردی که با احکام قطعی عقل در تضاد هستند، اشاره می‌کند.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">در پایان، استاد علم‌الهدی تأکید می‌کند که هدف از استفاده از قاعده عدالت، کشف و استنباط درست احکام الهی است و نه ایجاد شریعت‌های جدید توسط انسان‌ها.</li></ul>

قاعده عدالت 10

<ul><li style="text-align:justify;">در این جلسه، استاد علم‌الهدی به بررسی قاعده عدالت و کارکرد آن در فقه پرداختند. ایشان به تحلیل جریان این قاعده در شبهات موضوعی و حکمی پرداخته و پرسش‌هایی را مطرح کرد که محصلان باید در مورد آنها تأمل کنند. استاد بیان کرد که قاعده عدالت در برخی موارد مختص شبهات موضوعی است و در مواردی دیگر، هم در شبهات حکمی و هم در شبهات موضوعی قابل اجرا است.</li><li style="text-align:justify;">همچنین، استاد به مثال‌هایی از جریان قاعده عدالت در شبهات موضوعی اشاره کرد، مانند اجازه ازدواج دختر باکره بدون اذن پدر در صورتی که این اذن موجب ظلم شود، یا خروج زن از منزل بدون اجازه شوهر در شرایطی که این منع ظلم تلقی شود. ایشان نکاتی در رابطه با اینکه تشخیص مصداق ظلم یا عدل در این موارد می تواند به عهده مکلف باشد، نیز بیان کرده و در این خصوص مطالبی را مطرح فرمودند.</li><li style="text-align:justify;">در بخش دیگر، استاد به تحلیل جریان قاعده عدالت در شبهات حکمیه پرداخت و توضیح دادند که فقیه باید احکام را بر پایه عدالت بررسی کرده و در صورت وجود ظلم، آن حکم را در شریعت نادیده بگیرد. در نهایت، استاد تأکید کرد که قاعده عدالت به عنوان یک قید ثبوتی در فقه مطرح است و باید در همه احکام رعایت شود.</li></ul>

قاعده عدالت 9

<ul><li style="text-align:justify;">موضوع بحث این جلسه درباره مفهوم عدالت است؛ معنای عدالت در طول تاریخ تغییر نکرده است. مردم همواره همان مفهومی از عدالت را درک می‌کردند که امروزه نیز می‌فهمند. مفهوم ظلم نیز مشابه است و نمی‌توان آن را از معنای عرفی جدا کرد.</li><li style="text-align:justify;">استاد علم الهدی تأکید دارند که اختلافات در تفسیر عدالت و ظلم ناشی از ناتوانی در تعریف دقیق مفاهیم بدیهی است. همچنین بیان داشتند که مفاهیم عدل و ظلم برای همه انسان‌ها قابل درک است و تفاوت‌ها بیشتر در تعیین مصادیق این مفاهیم مشاهده می‌شود. همچنین، اشاره کرده اند به اینکه گاهی تأثیرات ذهنی و ایدئولوژیک در تعیین این مصادیق می‌تواند مشکل‌ساز باشد. به‌عنوان مثال، استاد به خاطره‌ای از مرحوم آیت‌الله شاهرودی اشاره می‌کند که نشان می‌دهد تغییرات در تجربه اجرایی ممکن است درک افراد از عدالت و ظلم را تغییر دهد.</li><li style="text-align:justify;">در نهایت، استاد تأکید می‌کند که برای تطبیق قاعده عدالت و نفی ظلم، ابتدا باید مصادیق قطعی آن‌ها را شناسایی کرد و شبهات مفهومی و مصداقی به درستی تشخیص داد، تا بتوان در آن موارد به درستی عمل کرد.</li></ul>

قاعده عدالت 8

<ul><li style="text-align:justify;">استاد علم الهدی در این جلسه به موضوع قاعده عدالت و اهمیت آن در تاریخ بشریت و آموزه‌های اسلامی پرداخته‌اند. ایشان تأکید می‌کنند که عدالت همواره به عنوان یک آرمان اساسی در جوامع انسانی مورد توجه بوده و در طول تاریخ تلاش‌ها و جنبش‌های متعددی برای تحقق آن شکل گرفته است. ایشان به سیره عقلا در عدالت‌خواهی و همچنین به اهمیت عدالت در فرهنگ انتظار شیعیان اشاره کرده و توضیح می‌دهند که عدالت به معنای معمول و عرفی خود، باید توسط عرف تشخیص داده شود و شریعت نمی‌تواند معنای متفاوتی برای آن تعریف کند.</li><li style="text-align:justify;">استاد علم الهدی همچنین به موضوعی در ارتباط با تفسیر آیات قرآن و چگونگی ترکیب برخی از آیات پرداخته و به چالش‌هایی که ممکن است در تفسیر سیاق آیات وجود داشته باشد، اشاره می‌کنند.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">در ادامه، ایشان به انواع عدالت از جمله عدالت تکوینی، اخلاقی، و تشریعی پرداخته و بیان می‌کنند که عدالت تشریعی، که همخوانی احکام شریعت با حقوق افراد را مطرح می‌کند، مورد بحث اصلی است. ایشان نیز به اهمیت تعریف دقیق عدالت در شریعت اشاره کرده و به نقد دیدگاه‌هایی می‌پردازند که عدالت را به عنوان یک حقیقت شرعی و نه لغوی مطرح می‌کنند.</li><li style="text-align:justify;">در نهایت، استاد بر این نکته تأکید می‌کنند که مفاهیم و الفاظ، از جمله عدالت، ممکن است در برخی موارد دچار ابهام و اختلاف نظر باشند و این امر می‌تواند بر اساس تفاوت‌های عرف و شرایط اجتماعی تغییر کند.</li></ul>

قاعده عدالت 7

<ul><li style="text-align:justify;">استاد علم الهدی در این جلسه به موضوع قاعده عدالت پرداخت و به بررسی ادله‌ی این قاعده از دیدگاه کتاب، سنت، اجماع و سیره عقلا اشاره نموده اند.</li><li style="text-align:justify;">استاد توضیح دادند که عدالت از مفاهیم لغوی و عرفی است و نه یک حقیقت شرعی جدید که توسط شریعت تعریف شده باشد. همچنین تأکید کردند که عدالت باید به معنای عرفی و لغوی خود تفسیر شود، زیرا اگر هر نظام حقوقی بخواهد عدالت را بر اساس خود تعریف کند، این مفهوم بی‌معنی خواهد شد و دیگر نمی‌تواند معیاری برای سنجش قوانین باشد.</li><li style="text-align:justify;">در ادامه نیز ایشان به بررسی نظرات مرحوم شهید صدر در مورد عدالت اجتماعی پرداختند و تاکید کردند که عدالت یک حقیقت شرعی نیست، بلکه اسلام در نحوه‌ی اجرای عدالت راهکارهای خاص خود را ارائه کرده است. ایشان بیان داشتند که عدالت از مفاهیم پایه‌ای و عمومی است و نباید تفسیر آن به شریعت واگذار شود، بلکه اسلام تنها راهکارهای اجرای آن را ارائه می‌دهد.</li></ul>

قاعده عدالت 6

<ul><li style="text-align:justify;">در این جلسه، استاد علم‌الهدی به بررسی مفاهیم حسن و قبح پرداخته و دو مبنای اصلی آن‌ها را توضیح می‌دهد. مبنای اول، توافق عقلای عالم بر حسن یا قبح افعال است. به عنوان مثال، وقتی می‌گوییم ظلم قبیح است، منظور این است که عقلای جهان بر لزوم اجتناب از ظلم توافق دارند. مبنای دوم، تطابق یا تضاد افعال با قوه عاقله یا طبیعت آدمی است. بر اساس این دیدگاه، عدل به‌طور طبیعی با عقل انسانی سازگار است و مورد تحسین قرار می‌گیرد، و ظلم نیز با عقل آدمی منافات دارد و مورد تقبیح است.</li><li style="text-align:justify;">استاد بیان می‌کند که این دو مبنا می‌توانند مکمل یکدیگر باشند و تفاوت آن‌ها در مرجع تحسین و تقبیح است. بر مبنای اول، مرجع افکار عمومی است و بر مبنای دوم، وجدان شخصی می‌تواند معیار باشد. سپس به مثال‌هایی پرداخته و نشان می‌دهد که چگونه این دو مبنا ممکن است در موارد خاص مانند جنگ‌ها و تصمیمات اخلاقی پیچیده، تفاوت‌هایی داشته باشند.</li><li style="text-align:justify;">در نهایت، استاد نتیجه‌گیری می‌کند که عدل و ظلم به عنوان علت‌های تامه حسن و قبح مطرح می‌شوند و این مبانی می‌توانند مبنای استدلال عقلی در قاعده عدالت باشند.</li></ul>

قاعده عدالت 5

<ul><li style="text-align:justify;">در این جلسه، استاد علم‌الهدی به بررسی قاعده عدالت از دیدگاه عقل پرداختند.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">ایشان توضیح دادند که پس از بررسی کتاب، سنت و اجماع، باید به عقل به عنوان یکی از منابع استدلال رجوع کرد. عقل به دو دسته نظری و عملی تقسیم می‌شود: عقل نظری به ادراکاتی می‌پردازد که مستقیماً با عمل ارتباط ندارند، مانند قواعد ریاضی. اما عقل عملی به مسائلی مرتبط با عمل می‌پردازد، مانند تشخیص حسن و قبح افعال. در ادامه، استاد توضیح دادند که اگر بخواهیم به وسیله عقل نظری به قاعده عدالت برسیم، این استدلال مبتنی بر مصالح و مفاسدی است که عقل تشخیص می‌دهد. با این حال، این نوع استدلال محل هشدار فقهاست، زیرا ممکن است استنباط احکام از ملاکات به خطا برود.</li><li style="text-align:justify;">در بخش دیگری از جلسه، ایشان به توضیح سه نوع حسن و قبح پرداختند: ذاتی، اقتضایی و اعتباری. حسن و قبح ذاتی به افعالی اشاره دارد که ذاتاً حسن یا قبیح هستند، مانند عدالت که ذاتاً حسن است و ظلم که ذاتاً قبیح است. در حسن و قبح اقتضایی، فعل تمایل به حسن یا قبح دارد، اما به شرط اینکه مانعی وجود نداشته باشد. حسن و قبح اعتباری نیز به افعالی مربوط می‌شود که خود ذاتاً نه حسن هستند و نه قبیح، اما به دلیل انطباق عناوین خاصی بر آنها، حسن یا قبیح می‌شوند.</li><li style="text-align:justify;">در پایان نیز استاد تاکید کردند که نمی‌توان صرفاً با تکیه بر عقل نظری به قاعده عدالت رسید و استدلال بر این قاعده باید با دقت بیشتری انجام شود.</li></ul>

قاعده عدالت 4

<ul><li style="text-align:justify;">&nbsp;این جلسه از کلاس استاد علم‌الهدی، درباره قاعده عدالت در شریعت اسلامی است.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">استاد بیان داشته اند که نصوص دینی به عدالت به عنوان یک قاعده در تشریع تأکید دارند. عدالت به‌عنوان خط‌کش تشریع مطرح می‌شود و هر حکمی که منافی با عدالت باشد، در واقع در شریعت جای ندارد.</li><li style="text-align:justify;">&nbsp;استاد علم‌الهدی همچنین اشاره می‌کند که در تفاسیر مختلف، عدالت گاهی به‌عنوان یک ابزار سلبی برای نفی ظلم به کار می‌رود، اما به اعتقاد ما، باید بعد اثباتی نیز به این قاعده اضافه شود تا عدالت نه‌تنها ظلم را نفی کند، بلکه به اثبات عدالت در احکام نیز کمک کند.</li><li style="text-align:justify;">&nbsp;همچنین به اهمیت توجه به قاعده عدالت در استنباط احکام فقهی اشاره کرده و تأکید می‌کند که هر حکمی که با عدالت سازگار نباشد، باید مورد بازنگری قرار گیرد.&nbsp; استاد در ادامه به تحلیل آیاتی که به امر به عدالت اشاره دارند می‌پردازد و توضیح می‌دهد که چگونه می‌توان از این آیات و روایات برای اثبات قاعده عدالت استفاده کرد.&nbsp;</li><li style="text-align:justify;">همچنین در این جلسه به دیدگاه‌های مختلف در مورد عدالت در اصول فقه و فلسفه اسلامی اشاره می‌کند و نقش مهم این قاعده در فهم و استنباط احکام را مورد تأکید قرار می‌دهند.</li></ul>